İbda Fikriyatında Ruh ve Beden Düalizmi

29 Aralık 2016

Araştırmacı-yazar Burak Çileli’nin Büyük Doğu Fikir Ocakları Ankara Şubesi’nin organizasyonuyla, 24 Aralık 2016 tarihinde, Ankara Kurtuba Kitap-Kafe Konferans Salonu’nda verdiği, çözümlemeleri Aylık Dergisi‘nde dört bölüm hâlinde yayınlanan “İbda Fikriyatında Ruh ve Beden Düalizmi” başlıklı konferansın tüm bölümleridir.

-I-

Hoşgeldiniz. Selâmun Aleyküm diyeyim önce. Ben geçen sezon da, yine Büyük Doğu Fikir Ocakları’nın organizasyonuyla konferans vermiştim. Aranızda bazı arkadaşlar, geçen konferansa da gelmişlerdi. Bu konferansımızda, geçen seferki gibi toplu bir bakıştan ziyade, daha sofistike bir mevzuya gireceğiz. Ben mevzuun kapsamından dolayı, verilen süre yetmeyeceği için, mevzuun kokusunu sezdirmeye dair genel hatlarıyla bazı şeylerden bahsedeceğim. Bir de, benim seminer verirkenki tarzım; hangi başlığı seçersem seçeyim, neticede onu yine Salih Mirzabeyoğlu’nun fikir sistemini, fikir üretme metodunu ve Salih Mirzabeyoğlu’nun, hangi mevzuya el atarsa atsın, o mevzuyu çıkış noktası olarak kullanıp, o çıkış noktasından hareketle, kâinat muhasebesine vardırdığını mümkün olduğunca izah etmek… Yani misâl olarak söylersem; onun Şiir ve Sanat Hikemiyatı adlı eseri, estetik, şiir ve sanat bahsini merkeze alıyor. Bunu kâinat çapında bir muhasebeye vardırıyor. Diyelim ki Hukuk Edebiyatı eseri… Yine hukuk bahsinden yola çıkarak kâinat muhasebesine varıyor. Erkam adlı eserinde matematiği merkeze alıp, oradan yola çıkarak kâinat çapında bir muhasebeye varıyor. Bu aynı zamanda İBDA Fikriyatını öğrenmek için de bir usûldür. Yani branşınız ne olursa olsun, bu branşı İslâmî formasyona dönüştürmek istiyorsanız, Salih Mirzabeyoğlu’nun yaptığı fikir açılımlarının branşınıza hitap eden ipuçlarını İBDA Külliyatından bulup, onu merkeze alıp, bütün bir İBDA Külliyatını o merkez etrafında muhakeme etmek, branşlaşmak isteyen, o branş üzerinden İBDA Fikriyatında derinleşmek isteyen arkadaşlar için bir metoddur.

Başlığımız, İBDA Fikriyatında ruh ve beden düalizmi. Ben geçen konferansımda da bahsetmiştim; Salih Mirzabeyoğlu, maruz kaldığı birtakım hadiseler veya yaşadığı birtakım tecrübeler yahut bazı gözlemlerinden hareketle eser verir genellikle. Bu mevzumuz da, geçen konferanstaki mevzuun devamı mahiyetinde diyebiliriz. Ve yine bu konferans, Salih Mirzabeyoğlu’nun cezaevindeyken, 2000 senesinden itibaren maruz kalmaya başladığı Telegram adı verilen zihin kontrolünün vesile ettiği fikir açılımları, bu minvalde verdiği eserlerden hareketle olacak. Ben ister istemez geçen konferanstaki bazı mevzulara yer yer atıfta bulunacağım.

Evvelâ kısa bir giriş yapayım. Salih Mirzabeyoğlu’nun Tilki Günlüğü adında 6 ciltlik bir eseri var. Bu eserin başında “Takdim Yazısı” diye kısa bir metin var. Bu “Takdim Yazısı” denilen metin, Necip Fazıl’ın ona, “senin bütün bir hüviyetin, kimliğin görünecek” işaretiyle vermiş olduğu esrarengiz bir metindir. Görünürde Fransız tabiat araştırmacısı Kaptan Kusto’nun müslüman oluşunu haber veren bir haber metni gibidir. Fakat aslında, Salih Mirzabeyoğlu’nun bütün bir kimliğini ve fikir sistemini mücmel olarak barındıran, yani konsantre bir mecazî metindir. Bu metnin verilişi ve bu metnin Salih Mirzabeyoğlu tarafından büyük çilelerle bulunuşu gibi maceraların hikâyesine girmek istemiyorum. Âşina olanlar biliyor; ilk İstikbâl İslâmındır adlı eserinin başında verdi bu metni. Sonra Tilki Günlüğü’nün 6 cildinin her bir girişine koydu. Hırka-i Tecrid adlı eserinde de öyle… Hâlen Ölüm Odası adlı eserinde yaptığı yeni fikir açılımlarında, sürekli “takdim yazım hatırlanmalı, Kaptan Kusto Müslüman başlığı hatırlanmalı” gibi ifadelerle o metne atıflarda bulunuyor.

Şöyle bir kıyasla söyleyeyim; geçmişteki bütün semavî kitaplar, Kur’ân-ı Kerim’de topludur. Kur’ân-ı Kerim, Fatiha Sûresinde topludur. Fatiha Sûresi, Besmele’de topludur. Besmele, Ba harfinde topludur. Ba harfi de, altındaki noktada topludur. Yani bütün semavî kitapları, ağaç gibi farzedersek, nasıl ki ağaç, bütün görünüşleriyle potansiyel olarak, icmâl halinde tohumunda topluysa, bütün semavî kitaplar da, Kur’an’daki Fatiha sûresi’nin başındaki Besmele’nin Ba harfinin altındaki noktada topludur. Böyle diyalektik bir ilişki var diyelim. Aynı şekilde, sathî bir bakışla belki rahatsız olunabilecek bir benzetmede bulunacağım ama tevilini de yapacağım; Salih Mirzabeyoğlu’nun bütün eserleri de, Tilki Günlüğü’nde topludur. Tilki Günlüğü, başındaki Takdim Yazısı’nda topludur. Takdim Yazısı, o metnin başlığı olan “Dünya Çapında Bir Hadise-Kaptan Kusto Müslüman” ibaresinde topludur. O başlık da, Kusto-Kust kelimesinde topludur. Yani bütün bir İBDA Külliyatını yine ağaç farzedersek, ağaç nasıl ki kuvve halinde tomurcuğunun içinde topluysa, bütün bir İBDA Külliyatı da, son tecritte Takdim Yazısı’nın başlığının içindeki Kusto-Kust kelimesinde topludur.

Geçen konferansımda da bahsetmiştim. Birçok defa tekrarlarım konuşmalarımda bunu; Salih Mirzabeyoğlu’nun eserlerinde muazzam bir sembolizm vardır, okuyanlar bilir. Sembolik gibi gözükmeyen birçok düz metinlerde dahi, aslında sembolik bir arka plân vardır. Bu, Takdim Yazısı’nda da böyle bir şey var. Okuduğunuzda, yavan bir metin gibi gözükebilir hattâ. Basit bir gazete haberi gibi gözükür. Fakat İBDA fikriyatının bütün açılışları, aynı zamanda da Salih Mirzabeyoğlu’nun bütün bir zâhirî ve bâtınî misyonu, Takdim Yazısı’nda topludur. O, mecazî, alegorik bir metindir aslında. Bunun gibi başka birçok hususlar da var. Zaten İBDA kelimesinin iştikaklarında, “hiç kimse tarafından kullanılmamış tâbirler ve mazmunlar kullanmak” mânâsı da var. Böyle bir sembolizm sözkonusu. Peki bu sembolizme niçin başvuruyor? Salih Mirzabeyoğlu, bizim gibi, rasyonalist ve pozitivist eğitim tezgâhından geçmiş, sembolizmden anlamayan, hele ki böyle bir çağda yetişmiş nesillerin önüne, niçin bu kadar soyutlamacı, sembolik, yumak gibi bir metin koyuyor? Çöz çözebilirsen misâli!.. Bunun birçok sebepleri var. Birincisi; aslında hemen hemen bütün tasavvuf büyükleri için geçerli bir husus; onların sözleri, onların metinleri çok katmanlıdır. Batı’da buna sanat ve edebiyatta polifoni denir. Yani çok katmanlılık; her farklı şuur seviyesine ayrı ayrı hitap edebilme özelliği… Bu, aynı zamanda da o eseri veya o ideolojiyi, yani Büyük Doğu-İBDA ideolojisini diyelim, statik bir çerçeveden kurtarıyor, yeni açılımlara, yeni zaman ve mekân şartlarının empoze ettiği yeni problemlere karşı yeni çözümlere açık kılıyor. Meselâ bazı Marksistler, Marks-Engels-Lenin’inin eserlerinin ucu kapalı, “dogmatik” yapısını eleştirirler. Zira Sovyet Rusya pratiği, teoriyi de yalanlamıştır. O yüzden günümüzde kapalı bir sistem kurmanın imkânı yok diye itiraf ediyorlar. Çünkü hayat akıyor, teoriler sürekli değişiyor, kavramlar yenileniyor, yeni problemler çıkıyor. Bu bakımdan Salih Mirzabeyoğlu kendi fikir sisteminin tecritçi karakterini, “sırra açık müphemlik” ifadesiyle formüle eder. Bunun yanında, biraz daha nazik bir hikmetten misâl vereyim; “Tersinden-Düzünden” başlıklı bir hikâyesi vardır Müjdelerin Müjdesi adlı eserinde. Orada, cezaevinde tahkik imkânından mahrum olduğu için, bir İslâm büyüğünün sözü mü yoksa Hadis mi, bilemediğini belirttiği şu cümleyi verir: “Mehdî’nin, gözlerinin karası çok kara, beyazı çok beyaz olacak!” Haver kelimesi Arapçada, “gözün karasının çok kara, beyazının çok beyaz olması” anlamına geliyor. Haver kelimesinin ebcedi de muakkad kelimesine tekabül ediyor; “zor anlaşılan söz, ince ve müşkül olan, ukdeli, düğümlü” demek. Haver kelimesini çıkarıp yerine muakkad kelimesini koyarak o cümleyi yeniden kurduğumuzda, “Mehdî’nin, sözleri zor anlaşılır, ince, müşkül, ukdeli, düğümlü, çok katmanlı-polifonik, çok anlamlı olacak!” mânâsı çıkıyor. Bu da, Salih Mirzabeyoğlu’nun eserlerindeki giriftliği çözmede, yahut “mazeretini” takdir etmede bizim için ipucu olsun.

Bir de şöyle bir şey; geçen konferansımda da söylemiştim, hep söylüyorum; Salih Mirzabeyoğlu’nun eserlerinde, ortak semboller üzerinden fikir serdetme özelliği de bulunmaktadır. Yani Batı formasyonunda eğitim almış insanlara hitap eden yönü vardır eserlerinin; bir de İslâm tasavvufu merkezinde İslâmî ilimlerde tedrisat görmüş, bilhassa nazarî tasavvuf alanında tedrisat görmüş donanımlı kimselere hitap eden yönü mevcuttur. Bu iki farklı disiplin; hem terminolojisi, hem de Hak ve bâtıl ayrımı bakımından bambaşka, birbirinden çok farklı ve birbiriyle çatışan bu iki disiplinin tedrisatından geçmiş, donanımına sahip olan insanlara hitap edebilsin diye, “ortada” bir dil kurmuştur Salih Mirzabeyoğlu. Buna “ortak sembol” davası diyor. Yani alegoriler niye kullanıyor dedim ya; bir vechesi de budur o sembolizmin; “ortak sembol”… Zaten çok enteresan bir şey aktaracağım. Sembol kelimesinin bizzat etimolojisine, kökenine indiğim zaman, hayret ettim. Grekçe, “bir araya getirmek, birleştirmek, birlikte tartışmak, birlikte birleştirmek, bütün haline getirmek, bir arada toparlayıp bağlamak, birbiriyle karşılaştırmak, açıklamak” anlamlarına geliyormuş; “syn” ve “ballein” sözcüklerinden oluşan sumbalein (symballein) fiilinden türetilmiş sumbolon kelimesi… Birleşik bir kelime bu. Sumbolon, “bir nesnenin kırık iki parçası” demek. Fikriyatımıza göre mânâlandırırsak; Batı tefekkürü ve İslâm tasavvufu!.. Ama bu, Batı tefekkürüyle İslâm tasavvufunu birleştirdiği anlamına gelmiyor. İslâm tasavvufunu aslîleştirip, aslî bir süzgeç olarak ortaya koyup, Batı tefekkürünü o süzgeçten geçiriyor. Süzgecin üzerinde kalanlar, onun yitik malı. Yani Salih Mirzabeyoğlu’nun yitik malı. Çünkü yitik malını tanıyan göz de, yine onun gözüdür, bizim gözümüz değil. Biz avam insanlarız. Biz, onun fikrine nisbet kurmadan Batı tefekkürüne el atarsak, İbn-i Sina gibi, Farabî gibi, İbn-i Rüşd gibi vesaire, ayağımız kayabilir Allah korusun. Ortak sembol davasını, bizzat sembol kelimesinin etimolojisi üzerinden vermeye çalıştım. Aynı zamanda Salih Mirzabeyoğlu’nun sürekli, vesilelerle, belki de yüzlerce kez atıfta bulunduğu, Kur’ân’daki berzah âyetleri gelsin aklımıza. Sembol kelimesinin etimolojisinde, bizzat kendi kimliğini ve fikir sistemini temsil eden berzah âyetleri… Kendi kimliğini sembolize eden Takdim Yazısı’nda da hikâye edilir; Akdeniz ve Atlas Okyanusu’nun birleştiği Cebel-i Târık Boğazı’nda, suların birbirine karışmasını engelleyen bir perde bulan Kaptan Kusto’ya, Batılı Müslüman bir bilim adamının, bu durumun Kur’ân’da 1400 sene öncesinden haber verildiğini ona haber vermesi, bunun neticesinde de Kaptan Kusto’nun hidayete ermesi… Düz metin olarak mânâsı bu. Ama derûnî yönlerine girildiği zaman, Salih Mirzabeyoğlu’nun kimliği, eserleri, fikir sistemi; oradan, bütün bir İBDA Külliyatı ağaçlaşıyor.

Bir de şu mevzuya temas etmek istiyorum. Tasavvufta, İnsan-ı Kâmil diye bir kavram vardır. Yani Kâmil İnsan… Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri’nin icadı olan bir kavramdır. Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri, insanî hakikati yerine koyamamış, insanî özü gerçekleştirememiş insanı, insan olarak saymıyor. Yani bizim gibi insanları… Bizler nefs-i emmare seviyesindeyiz; yani nefsimizi tezkiye edip ruhumuza safiyet kazandırarak, ruhumuzu, cüz’î-insanî ruh’luktan kurtarıp küllî ruh makamına erdirmişlerden değiliz. Yalnız Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri değil, zâhir hissesiyle bâtında tecelli eden diğer İslâm büyükleri de buna benzer sözler söylerler. İnsanî özü gerçekleştirememiş, insanî hakikati henüz yerine koyamamış insana, “adem insan-hayvan insan” diyorlar. Çünkü, onların zevkleri de, acıları da bel seviyesindedir, diyorlar. Seyr-i sülûk ettiklerinde, mânevî anlamda erginleştiklerinde, onların nefsleri acı çektikçe ruhları gülmeye, nefsleri güldükçe de ruhları acı çekmeye başlıyor. Dolayısıyla onların başlarına gelen kazalar, belalar, sıkıntılar, onların mânevi anlamda da erginleşmesi için vesile teşkil ediyor. Meselâ Telegram’ın, Salih Mirzabeyoğlu’nun yeni fikrî açılımlarına, hattâ çok derûnî fikir açılımlarına vesile teşkil etmesi gibi. Nitekim Telegram kelimesinin bir ebcedi de, “büyük derecelere çıkma, büyük işlere yükselme, derin ve gizli mânâyı araştırma” anlamlarına gelen tesvir kelimesine tekabül ediyor.

Şimdi, İBDA’nın mecazî bir yönü var, ortak sembol davası, dedim; “hiç kimse tarafından kullanılmamış tabirler ve mazmunlar kullanmak” mânâsından bahsettim. Meselâ, Salih Mirzabeyoğlu’nun, “neslihan her yerde demektir” diye bir cümlesi vardır. Yani şöyle izah edeyim; Salih Mirzabeyoğlu, hicâbından dolayı, ben insan-ı kâmilim-kâmil insanım demez. Fikir sisteminin açılımlarını yaparken, elbette bir bakıma kendinden bahsediyor. Buna az sonra değineceğiz. Şu resim dahi (Resim-1) bu mevzuya işaret ediyor. Bu resim, İnsan-ı Kâmil figürünün Batı’da Ortaçağ Hıristiyanlarına ait, kökeni İdris Aleyhisselâm’a dayanan Hermetik gelenek adı verilen kültürdeki karşılığıdır. Kâmil insan kavramının Salih Mirzabeyoğlu’nun kimliğiyle ne ilgisi var? Dediğim gibi, kendisi doğrudan söylemez ama “neslihan keyfiyetine aidiyetim” ifadesiyle, bende neslihan keyfiyeti vardır demeye getiriyor. Neslihan kelimesi sadece onun kullandığı bir mazmun. Klasik tasavvuf kaynaklarında geçmez. Neslihan ne demek? “Neslihan her yerde demektir” diyor; bu ona rüyasında verilen bir terkib. Bunu da açalım; neslihan her yerde demek, bütün ilimlerin ipuçlarının kendi nefsinde toplu olması anlamında her yerde demektir. Bir mânâsı budur. Bir de Mehdi kavramı, tasavvuftaki “sahibü’z-zaman-zamanın sahibi” ve “kutub” kavramına tekabül eder. Büyük Doğu-İBDA dünya görüşünün Mehdi bahsini ele alışı, tasavvufî nitelemeler üzerindendir. Büyük oranda da Muhyiddîn-i Arabî ve İmâm-ı Rabbânî Hazretleri’ni taban edinir; o silsile üzerinden nitelendirir Mehdi mevzuunu. Sahibü’z-zaman, yani zamanın sahibi, aynı zamanda da zamanın tecelli ettiği mekânın da sahibidir. Mekânı, bir alıcı kap gibi düşünün. O mekân da, bütün bir yeryüzü. Genişlettiğiniz zaman, bütün bir kâinat. O yeryüzünde, o kâinatta ne gerçekleşiyorsa, aslında Allah, zamanın kutbu, zamanın sahibi olan İnsan-ı Kâmil’i vesile ederek o hadiseleri meydana getiriyor. Bunun yüzlerce karşılığı vardır tasavvuf kaynaklarında. Meselâ İmâm-ı Rabbânî Hazretleri şöyle der; “zamanın sahibi, akl-ı küll mesabesindedir”. Yani uydurukça felsefî tabiriyle, “tümel akıl” mesabesindedir. “Onun zaman diliminde yaşayan halkın aklı, onun aklının tasarrufu altındadır. Onun muradına denk gelen işleri, onun ruhaniyetinin tasarrufu sayesinde yaparlar. Zamanın halkı, onun organları gibidir”.

Uzatmayalım, neslihan keyfiyetinin her yerdelik mânâsını anladık; bütün ilim ipuçlarının kendi nefsinde toplu olması, bir de, mekânî anlamda her yerdelik… Zamanın mekânda tecellisi esprisi içinde… Bende neslihan keyfiyeti var diyor Mirzabeyoğlu. Peki ben bunun İnsan-ı Kâmil’le alâkasını nasıl kurdum? İnsan-ı kâmil kavramı üzerine epey araştırma yaptığım bir dönemde, Mirzabeyoğlu’nun Tilki Günlüğü’nde, “kâmil insan her yerde demektir” ibaresine rastladım. Hülâsa; neslihan her yerde demek… Kâmil insan her yerde demek… Mantıkta vardır ya; A=B ise, B=C ise, A neye eşittir?

(Seyirciler: C’ye…)

Ayrıca bir ipucu daha yakaladım. Yine Mirzabeyoğlu’nun Şiir ve Sanat Hikemiyatı kitabının başında kendi ifadeleriyle, “neslihan keyfiyetine aidiyetim, bu eserde bir başka yönüyle tecelli ediyor” diyor. Yani anlaşıldı; Salih Mirzabeyoğlu, insan-ı kâmil kavramıyla olan yakınlığını, dolaylı yoldan ima yollu olarak dile getiriyor.

Kâmil insan kavramı, tasavvufu basamak kılarak İBDA dünya görüşünü öğrenmede çok önemli ve merkezî bir kavramdır. Ben, İBDA fikriyatını öğrenmek istiyorum diyen arkadaşlara hararetle, evvelâ insan-ı kâmil üzerine yazılmış ne kadar kitap varsa, buralardan başlayıp, insan-ı kâmil kavramını da Salih Mirzabeyoğlu’nun kimliği üzerinden, özdeşleştirmelerle, karşılaştırmalarla okumalarını tavsiye ediyorum. Tabiî her veli kendi meşrebinde belirir. Her velinin kendine mahsus istidadı vardır. Dolayısıyla, her velinin yapmış olduğu insan-ı kâmil nitelemesi de farklılık gösterebilir. Çünkü her veli kendi meşrebi itibariyle, kendini anlatıyor. Bunu da göz önünde bulunduralım. Fakat dediğim gibi, kâmil insan kavramı, nazarî tasavvuf üzerinden İBDA fikriyatında derinleşmek isteyenler için çok önemlidir. Bu kavram merkezinde İBDA fikriyatında derinleşmenizi, size de hararetle tavsiye ederim.

Üstad Necip Fazıl’ın eserlerinde de geçen, yine tasavvufî bir hikmet olarak; insan, yani kâmil insan, bütün bir âlemin, bütün bir kâinatın nüshasıdır. Tomurcuk-ağaç diyalektiği üzerinden misâllendireyim; bütün bir kâinatı veya topyekûn varlığı, ağaç olarak farzedersek, o ağaç bütün görünüşleriyle potansiyel hâlde, özet hâlinde tomurcukta-tohumunda topludur diyoruz ya; bütün bir kâinat da, insan-ı kâmilde topludur. “İnsan-ı kâmil, Âlemin nüshasıdır” hikmetinin mânâsı budur. Hattâ çok enteresan bir şey; Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri, bunu modellemiştir. Tedbirât-ı İlahiyye adlı eserini duymuşsunuzdur belki. O eserde, İnsan-ı Kâmil’i, yani insanın vücudunu bir şehre benzetir veya bir devlete benzetir veya kâinata benzetir. Eserin bu bakımdan sırrî bir tarafı vardır; insanı mı anlatıyor, yoksa insanı misâl olarak kullanıp devletle insan vücudunu benzeştirerek devlet yönetimine dair birşeyler mi anlatıyor, yahut kâinatın idaresine dair bir şeylerden mi bahsediyor, belirsizdir. Vahdet-i Vücud’un, Varlığın Birliği bahsinin, tevhid sırrının mânâsı da budur aslında. Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri, “eserde müessirin sırlarını müşahede” meşrebi itibariyle kesrette vahdeti, yani çoklukta birliği ispatlamıştır. Dolayısıyla da, Tedbirât-ı İlahiyye’de, insan-ı kâmil modellemesi üzerinden aslında, kendi sembolizmi içerisinde, hem bütün bir kâinata dair sırları, kanunları anlatıyor, hem de devlet yönetimine, İslâm’ın siyaset teorisine dair açılımlar yapmış oluyor, vesaire… Çok yönlü açılımlar…

Ben size Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri’nin, Tedbirât-ı İlahiyye’de, İnsan-ı Kâmil modellemesi üzerinden, şehir-devlet ve kâinat benzerliklerine dair eşleştirmelerinden kısa bir tablo sunmak istiyorum. Çünkü bundan sonraki bahislerimiz için altyapı teşkil edecek. Şöyle:

* Hükümdar: İmâm-ı müb’in, ruh-ı küllî, ruh-i âzam, arş, Âdem, insan-ı kâmil, kutub, halife, seyyid, ruh-ı cüz’î, insan, Güneş.

Meselâ güneş ve ay metaforları üzerine Mirzabeyoğlu, son eserlerinden itibaren ipuçlarını vererek başlayan muazzam açılımlar yapmıştır. Esatir ve Mitoloji adlı eserinde ise merkeze aldı bunları. Güneş ve Ay sembolü, kadim medeniyetlerden günümüze kollektif bir semboldür. Nitekim bu resimde de (Resim-1) vardır. Bu sembollerin aslı İslâm’dadır. Devam edelim:

* Vezir: Akl-ı küllî, akl-ı evvel, akıl, akl-ı cüz’î, Ay.

* Hükümdarın eşi ve (kerîmesi): Nefs-i külliyye, Havva, nefs, nefs-i cüz’iyye, âlem-i ecsâm, cisim, beden.

Nefs dişidir mevzuuna da gireceğiz inşallah. Ruh erildir, yani faildir. Nefs ise dişidir, yani münfaildir. Devam:

* Memleket: Ecsâm âlemi, cisim, beden, arz.

* Teb’a, raiyye: Âlem, zâhir ve bâtın duyular, beş duyu.

* Hâdıra, şehir: Kuvve-i Bâtıne.

* Bâdiye, köyler, kırlar: Beş duyu, el, ayak, karın vesaire…

* Başşehir: Kalp.

* Saray: Arş, kalp.

* Hazine: Hazine-i hayâl.

* Kâtip, mühürdar: Âyân-ı sâbite, kuvve-i tabîiyye, akıl, kuvve-i hayâliyye.

Bu kuvve bahisleri, Mirzabeyoğlu’nun Sefine’sinde, beyindeki psikolojik lokalizasyonlar biçiminde, İmâm-ı Gazali Hazretleri’ne ait olduğu tahmin edilen Mearic’ul-Kuds adlı eserinden istifadeyle yeni bir terkibe kavuşturulmaktadır. Orada, “zâhirî idrak edici kuvvetler” başlığı altında Arapça karşılıkları itibariyle duyu organlarının temsil ettiği kuvvetleri, “bâtınî idrak edici kuvvetler” başlığıyla da hiss-i müşterek, kuvve-i hayâliyye, kuvve-i vehmiyye, kuvve-i hafıza, kuvve-i tahayyül gibi kuvvetleri ve beyinde tekabül ettiği bölgeleri verir İBDA Mimarı. Ölüm Odası adlı eserinde de, şimdiye kadar hiç ele alınmamış bir genişlikte açmaya devam ediyor bu hususları. Devam:

* Kalem: Kalem-i âlâ, kalb, âzâ, cüz’î akıl.

* Sicil, dosya, kitap: Levh-i mahfûz, ümmü’l-kitab, levh-i tabiat, cisim ve beden kâğıtları.

* Kadı: Adl, adalet.

* Vergiler, cibâyât, gelirler: Ameller, nefsin kazandığı vasıflar.

* Ferman, tevkî’, tezkire: Havâtır.

* Düşman: İblis, şeytan, hevâ, kuvve-i vâhime.

* Düşmana gönderilen elçiler: Zekâ, şecaat, vefa, diyanet, ilim, havf, recâ.

* Düşmandan gelen elçiler: Hırs, kibir, kizb, hıyanet, gadr, korkaklık, cimrilik, aptallık, cehalet.

* Ordular: Arşı taşıyan melekler, erkân ve evtâd, dört unsur, dört tabiat.

* Düşmanın geldiği cihetler: Sağ, sol, arka, ön. (Herbirine sırasıyla, havf, recâ, tefekkür ve ilimle karşı konulmalıdır.)

Batı’da Hermetik gelenek adı verilen ve İdris Aleyhisselâm’a dayanan hikmetler, Batı tefekkürünü derinden etkilemiştir. Mitolojilerde ve sanatta karşılığı vardır. Ve okültizm adı verilen büyü felsefesinde izleri… Bunun yanında astroloji; ama uyduruk, yani bugünkü sosyetenin itibar ettiği seviyedeki değil, bir tür kâinat muhasebesi, aynı zamanda insanın mânevi dönüşümünü, nefsinin tezkiye ve kalbinin tasfiye olması anlamında altınlaşmasını temsil eden beşerî simya, bir tür tıb mevzuu; ayrıca eşyanın sırlarına vâkıf olma… Bunlar Hermetik ilimler kategorisine girer Batı’da.

Konferansımızın başlığında “ruh ve beden düalizmi” ibaresi var. Düalizm, ikilik demek. Aslında bütün bir hayatın kendisinde böyle bir düalizm mevcuttur. Bu düalizm, çeşitli semboller üzerinden farklı alanlarda, farklı yerlerde yoruma ve tatbike mevzudur. Fakat bunun aslî temeli İslâm’da olarak Güneş ve Ay metaforlarıdır. Kur’ân-ı Kerim’de, “Güneş ve Ay Allah’ın iki delilidir” âyeti vardır. O âyetin işarî mânâları üzerinden yürür Mirzabeyoğlu. Zaten klasik tasavvuf kaynaklarında da bulunmaktadır bu semboller.

Kâinatın kuvvetlerinde bu düalite vardır. Önce Şeriat’tan yola çıkarak anlatayım; bütün bir hayat, Hak ve bâtılın savaşı üzerine bina edilmiştir. İlk insan olan Hazret-i Âdem’in, hatası sebebiyle dünyaya sürülmesi, ilk krizi başlatan hadisedir. Yani insanın, aslî vatanı olan Cennet’ten sürülmesi, uyumsuz olarak yaşayacağı “sefillerin sefili” âlemle olan çatışmasının başlangıcıdır. İlk kaos, ilk anarşi budur aslında. Bu, insanoğlunun imtihan sırrındandır. Fransız edebiyatında da vardır bu, varoluşçuluk felsefesinin temelinde de… Baudelaire’in Albatros şiirinde geçer, Mirzabeyoğlu’nun Gölgeler adlı romanından hatırlarsınız; “Yeryüzüne sürülmüş yuhalar içinde” mısraı… Batı edebiyatında buna benzer daha örnekler mevcut. Hristiyanlıkta da, Pavlus’tan intikâl etmiş olarak, “aslî günah doktrini” diye geçer. İnsanın doğuştan günahkâr sayıldığı Hristiyanlıkta, babadan oğula geçen mevrus günah doktrini, Pavlus’un İseviliğe sonradan sokuşturduğu, hakikati İslâm’da olan “Hazret-i Âdem’in hatası” mevzuunun sapıkça yorumudur. Fakat hikmet plânında Batı felsefesine, edebiyatına filân intikâl etmiştir. Hattâ ateist felsefelere bile… Varoluşçu felsefelerin birçoğu ateisttir. Buna rağmen, insanın yeryüzüne sürülmüşlüğü, bir kopuş, bir yabancılaşma içinde bu dünyaya ait olmadığı ve bu dünyayla uyumsuz yaşadığı meselesi sürekli işlenir. Marksizm’de bile yansımaları bulunmaktadır.

Mevzuyu dağıtmayalım; düalizmin aslı, Hak ve Bâtıl düalizmidir. Bu da insanın kendi içinde ruh ve nefs düalizmi, krizi, çatışması biçiminde karşılık bulur. Müslümanın aslında bütün bir hayatı, bütün bir mücadelesi, ruhuyla nefsi arasındaki mücadeledir. Bize dış dünyadan korku, vehim, endişe objesi şeklinde görünen her türlü uyaran yahut İslâm dışı teklif biçiminde görünen, nefsimizin temayül gösterdiği her şey, aslında bizim nefsimizin bir nevî yansımalarıdır. “Sübjektif dış dünya gerçekliği” diye geçer İBDA Külliyatında. Dış dünyayla yaşadığımız çatışma, yine ruhumuz ve nefsimizle yaşadığımız çatışmadır aslında. Hegel felsefesi bundan mülhem tez-antitez-sentez diyalektiğini ortaya koymuştur. Oradan Marksizm’e temel teşkil etmiştir. Doğu bilgeliklerindeki yansımasına gelince; Tai Chi sembolü denir buna. Daire içinde iki zıt kutbu temsil eden ve birbirinden yılankavî sınırla ayrılan yahut birleştirilen siyah ve beyaz yarım daireler… Siyah yarım daire, Yin adını taşır ve dişidir; münfail unsuru, menfîyi, geceyi, egoyu, bedeni ve maddeyi temsil eder. Beyaz yarım daire ise Yang diye isimlendirilir ve erildir; fail unsuru, müsbeti, gündüzü, egoya yani nefse nisbetle ruhu, ayrıca da bedene ve tabiata/maddeye nisbetle ruhu temsil eder. Gördüğünüz gibi sözkonusu düalizm, geçmiş peygamberlerden intikâl etmiş hikmetler hâlinde, en sapkın görüşlere bile yansımıştır. O sapkın görüşler, buradan hareketle kendilerine göre bir modelleme yoluna gidebilmişlerdir. Taocu felsefeyi incelediğiniz zaman görürsünüz; tıbtan, spora ve astrolojiye kadar her alanda Tai Chi sembolündeki Yin-Yang düalizmi, temel disiplin olarak alınır. Yemek kültürleri bile, bedenî ve ruhî bünyelerini dengede tutabilmek maksadıyla, Yin unsuru ağırlıklı olan sebze ve meyveler, Yang unsuru ağırlıklı olan sebze ve meyveler biçiminde yapılan tasnife göre şekillenmiştir. Ama bahsettiğim gibi, aslı Hak ve bâtıl, ruh ve nefs, ruh ve beden çelişkisi olarak İslâm’dadır. Bunun sembol olarak Salih Mirzabeyoğlu’nun son eserlerindeki karşılıkları da Ay ve Güneş’’tir. Ay erkektir, Güneş işe dişidir. Mirzabeyoğlu, ilk bakışta bunda bir terslik var gibi gözükür, der. Güneş, merkezde ve ışığı kendinden olduğu hâlde, eril unsuru temsil etmesi gerekiyor gibi görünürken, dişi mahiyette!.. Batı’da, Hermetik gelenekte terstir nitekim. Dilbilimci Walter Porzig’in kafası bu yüzden karışmıştır. Biliyorsunuz daha çok Sâmi ve Hint-Avrupa dil ailesine ait bazı dillerde, kelimelerin dişi ve erkekleri bulunduğu gibi, fiillerde de dişi ve erkek çekimler ayrı ayrı olur. Arapça’da, güneş mânâsına gelen Şems kelimesi müennes, yani dişidir. Almanca’da güneş mânasındaki Sonne kelimesinin de dişi olması, Walter Porzig’in kafasını karıştırmıştır. Batı’da Ay dişi, Güneş ise erkek olarak tavsif edilir çünkü.

Bu resimde (Resim-1), tasavvuftaki “insan Âlem’in nüshasıdır” hikmetini hatırlatan İnsan-ı Kâmil ve Kâinat iç içeliğini görüyorsunuz. Resimdeki Ay ve Güneş, bütün bir kâinatı oluşturan eril-fail ve dişi-münfail unsurların sembolleridir. Kelimelerde, tabiatta, insanda, her yerde fail ve münfail unsurlar, böyle bir düalizm mevcuttur. Burçlar da mevcut bu resimde. Salih Mirzabeyoğlu’nun, Ölüm Odası’nda insan bedeni üzerinde burç lokasyonlarına zaman zaman atıfta bulunduğunu biliyorsunuz. “Adlî tıb dava tezi” klişesi üzerinden yeni bir tıb ilmi kuruyor. Hem bedeni koruyucu ve iyileştirici anlamda, hem de psikoloji, yani ruhî anlamda koruyucu ve tedavi edici bir tıb modeli… Tıbbın onun yaptığı açılımlar içinde daha da geniş anlamları var tabiî. Bunun için de, yıldızlardan tutun zaman dilimlerine ve gıdalara kadar, aralarındaki mânâ yahut illiyet bağını ortaya koyan ipuçları veriyor. Henüz mevzulara kapsamlı bir şekilde vâkıf olamadık. Ben de sizlere, anladığım kadarıyla, genel hatlarıyla, ana iskeleti itibariyle izah etmeye çalışıyorum. Tefrikalar hâlinde hâlâ devam eden ve inşallah devam edecek olan Ölüm Odası isimli eserinin girişinde, ona bitişik önceki eserleri için de geçerli bir husus olarak Mirzabeyoğlu’nun, “İmâm-ı Rabbanî’den, Esseyyid Abdülhakîm Arvasî’ye gelen çizginin mânâsının, Hazret-i İsâ’ya bitişikliğinde tecelli eden bir berzahta yol alıyoruz” tarzında bir nitelendirmesi var. Hazret-i İsâ’nın mucizesi neydi? Tıb mucizesi!.. Sadreddin Konevî Hazretleri, zannedersem Fatiha Sûresi’nin Tefsiri adlı eserinde, Hazret-i İsâ’nın, ikinci gelişinde, bu kez kalplerdeki marazları tedavi edeceğini söylüyor. Muhammedî Şeriat üzere gelecek, malûm. Bu da bizim için bir ipucu olsun. Bilhassa son yazdığı eserlerde, tıb kavramı üzerinde, etimolojik ilgileri üzerinden de epey tafsilata girer Mirzabeyoğlu. Yani koruyucu ve tedavi edici tıb mânâsı kastedildiği gibi, geniş mânâları itibariyle başka birçok alanı da kapsıyor. Tafsilatına girmeyeyim şimdi.

(Bahattin Yeşiloğlu-Kâinat insanda mı toplu oluyor yani?)

Evet. Ortaçağ Hermetik metinlerinden buraya aldığımız bu resimde de (Resim-1) görüldüğü gibi bütün bir kâinat, maddî bakımdan insanın bedeninde topludur. Ruhî kuvvetler olarak da, insanın ruhunda topludur. İnsandan kastedilen ise kâmil insan tabiî. Az önce de bahsettiğim üzere böyle bir eşleşme var. Salih Mirzabeyoğlu bu eşleşmeleri, kendi fikir sisteminin sembolizmi içinde çok daha muazzam çaplara kadar genişletiyor. Kaba bir şematizasyon yoktur Mirzabeyoğlu’nun eserlerinde. Yepyeni bir İslâm medeniyeti kurulacak, bütün ilimler İslâmî formasyonda yeniden yazılacak inşallah diyoruz ya; o medeniyetin yeniden yazılacak ilimlerinin temel hareket noktalarını, ipuçlarını verir eserlerinde. Doğrudan doğruya şablon veya formül vermez. Tafsilatına girmeyecektim ama söyleyeyim; tıb ilmi diyoruz; meselâ tıb kelimesinin iştikak kıvrılışlarında tabiât mânâsı da bulunmaktadır. Fizik, tabiat demektir Yunancada. İşte fizik ilmi; İslâmî bir fizik yazmanın da ipuçlarını veriyor. Kimya, biyoloji vs. derken tıb kelimesinin tabiat mânâsının genişliğince, alanlar da genişler.

Salih Mirzabeyoğlu’nun “Madde Nedir?” adlı eserinde, slaytını gördüğünüz “Bir ve Bin” adlı bölümden bazı satırları aktaracağım. Bu bölümdeki ebced tablosu çok önemlidir. “Madde Nedir?” adlı eserinin alt başlığı, “Maddenin Kritiği”. Madde kavramına, Eski Yunan’dan başlayarak Marksizm’e kadar farklı anlamlar yüklenmiş, farklı nitelemelere mevzu olmuştur. Onların kendi içinden idealist, spiritüalist filozoflar da, yine idealizm ve spiritüalizm anlayışları üzerinden maddeye yorum getirmişler veya maddeci görüşlere karşı reddiye sunmuşlardır. Meselâ filozof piskopos Berkeley, bunlardan birisidir. İdealist filozofların atası zaten Eflatun’dur. Bütün bir maddî âlemin, her şeyin aslının ideler âleminde olduğunu, içinde yaşadığımız görünüşler âleminin, fenomenler âleminin, maddî âlemin, aslında o ideler âleminin başarısız, eksik ve hatalı kopyaları olduğunu, insanların bu eksik ve hatalı kopyalar üzerinden aslî idealar, yani fikirler âlemine ermesi gerektiğini savunur. ”İdea”nın Grekçe’de görmek mânâsı vardır; Latince’de de “video” olarak geçer. Tasavvufta, ihsan mertebesi veya müşahede makâmı olarak geçer. Müşahede, görmek demektir Arapça’da.

Lenin’in, “Materyalizm ve Ampiryokritisizm” adında bir kitabı var. 1905 senesinde bir Bolşevik ayaklanması oluyor Rusya’da. Çar’ın askerleri tarafından şiddetle bastırılıyor. Başarısızlıkla sonuçlanıyor ayaklanma. Aydınlar, entelektüeller, bundan sonra kendi aralarında bir takım tartışmalara giriyorlar. O dönemde, Avusturyalı Ernst Mach adında bir fizikçi var. Yarı fizikçi, yarı filozof… O dönemlerde zaten onların çoğu filozoftu bir bakıma. Materyalizm dediğimiz görüş… Felsefede, varlığın ilk prensibini arama meselesi vardır. Varlığın kökenini tek bir şeye indireceksiniz ki, o indirgediğiniz şey de ezelî, ebedî, sınırsız gibi üstün, adetâ ilahî sıfatlar taşısın. Bizdeki karşılığı bunun, Nur-u Muhammedî’dir; yaratılış bahsinde… “Allah ilk olarak kendi nurundan Nur-u Muhammedî’yi yarattı” diye geçiyor. Ondan sonra bu nur, dörde bölünüyor; ilk parçasından Kalem, ikincisinden Levh-i Mahfuz yaratılıyor. Üçüncüsünden Arş… Dördüncü parça da dörde bölünüyor. İlkinden Arş’ı taşıyan melekler, ikincisinden Kürsî, üçüncüsünden öbür melekler yaratılıyor. Dördüncü parça yine dörde bölünüyor. Gökler, yerler, cennet, cehennem vs. derken, Nur-u Muhammedî’den bölünmelerle böyle bir kademeli yaratılış sözkonusu. Bizim kozmogonimizin bir açıklaması da budur. Başka İslâm âlimlerinin başka tür açıklamaları da var, ayrı dava. Materyalistler ise, yaratıcı filan yoktur diyorlar. Herşeyin kökeninin, ilk prensibinin madde olduğuna inanıyorlar. Bunu da, o dönemin ilmî verilerine mahsus bir şekilde, “atomun parçalanamazlığı” görüşü üzerine bina ediyorlar. 1905 ayaklanması başarısız olunca, o zamanın Marksist entelektüelleri, tartışmaya başlıyorlar. Çünkü tarihî materyalizmde kendine has bir kadercilik, bir tarihî zorunluluk görüşü vardır. Nasıl ki biz, âyette geçtiği gibi, “Kâfirler istemeseler de Allah nurunu tamamlayacaktır” diyorsak, onlar da paralel olarak, “madde, devinimlerinin nihayetinde, düşünce plânında en mütekâmil düşünce olan materyalist düşünceye varacak, sosyal plânda da komünist topluma ulaşacak” diyorlar; ilkel dönem, köleci dönem, feodal dönem, kapitalist ve sosyalist dönemlerden sonra… 1905 ihtilâl teşebbüsü başarısız olunca, Fizikçi Ernst Mach’ın görüşleri üzerinden eleştirmeye veya tartışmaya başlıyorlar. Çünkü o dönemde atomun parçalanabildiği ve parçalardan müteşekkil olduğu meydana çıkmaya başlıyor. Dolayısıyla, atomun bölünemezliği üzerine kurulmuş materyalist felsefenin durumu; temel çökünce, bina da çökmeye başlıyor. Bu tabiî, Marksistleri muazzam derecede rahatsız eden bir gelişme. Buna cevap verme noktasında Lenin, “Materyalizm ve Ampiryokritisizm” adında bir kitap yazıyor. Güzel de bir eserdir; fizik klasikleri arasında yer alır. Buna kendince bir cevap veriyor diyeyim, tafsilata girmeyeyim. Çünkü kapsamlı mevzular… O esere de, o eserde savunulan tezlere de, Salih Mirzabeyoğlu’nun “Madde Nedir?” adındaki kitabında göndermeler var. Ayrıca şunu da söyleyeyim; Batılı idealist filozofların materyalizme reddiyesi çok komik olmuştur. Çok havada kalmıştır. Bu da materyalistlerin işine gelmiştir. Yani materyalizme, sahici anlamda “idealist” ve ruhçu bir reddiyeyi, ilk Salih Mirzabeyoğlu yapmıştır. İBDA’ya aşina olmayanlar açısından çok iddialı bir ifade gibi görünebilir belki ama, bilhassa İBDA Külliyatını, “Madde Nedir?”i merkeze alarak Batı ile karşılaştırmalı okuduğunuzda, kendiniz bizzat göreceksiniz; maddenin de, maddeci felsefenin de, gerçek anlamda sonuna kadar kritiğini yapan tek eserdir İslâm düşünce tarihinde. 20. Yüzyılı ve yakın öncesini çok etkilemiştir materyalizm.

“Madde Nedir?”deki “Bir ve Bin” adlı başlık… Bir, aynı zamanda İslâm alfabesinin ilk harfi olan Elif’in ebced değeridir. Bin’in ise, Arapça’daki karşılığı elf’dir. Bu irtibatlar üzerinden cümleyi yeniden kurarsak, “Bir ve Bin”, “Elif ve Elf”e tekabül ediyor. Dikkat ederseniz, Elif ve Elf’in telaffuz olarak benzerliği var. Bir’in yani Elif’in vahdetle-tevhidle alâkası mevcut; Bin’in yani Elf’in ise kesretle-çoklukla… Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri, kesrette vahdeti yani tevhid akidesini çoklukta, kesrette ispatlayan… Aynı zamanda, Bin’e mahlûk âlemi, halk âlemi dersek, Bir’e de Hakk dersek; halk âleminde Hakk’ın tecellilerini ispatlamak… Halk âlemi, eser âlemi olarak da tavsif ediliyor İBDA Külliyatında. Eser âleminin halk edicisi de müessir-Allah olduğu için, Bin’de Bir’i görmek, eserde müessiri görmek mânâsına geliyor. Salih Mirzabeyoğlu’nun hüviyetini-kimliğini mecazî olarak vasıflandıran Takdim Yazısı’nda da zaten, Kaptan Kusto için -aslında Salih Mirzabeyoğlu için-, “tabiat denilen yaratıklar âleminin sırlarını denizlerde arayan ve deniz içi hayatı kurcalayan ilmî bir tecessüs sahibi” tarzında bir tarif sözkonusu. Yani eserde müessirin sırlarını kurcalayan… Salih Mirzabeyoğlu’nun kimliğinde Muhyiddîn-i Arabî mizacının ağır bastığının mecazî ifadesidir bu. Çünkü İmâm-ı Rabbânî Hazretleri’nin meşrebi, müessirden esere doğrudur; Hakk’tan halkadır. Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri’ninki ise eserden müessire, yani halktan Hakk’adır. Dolayısıyla, Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri’nin yazdığı eserler; bilhassa Fütûhât-ı Mekkiyye, bütün bir âlemi, bütün bir varlığı oluşturan tek tek unsurların bâtınî arka plânlarıyla beraber, sırrî yönleriyle beraber, bir yönüyle ansiklopedik bir eser mahiyetindedir. İslâm dünyasında fazla rağbet görmedi ama Batı’nın, özellikle Rönesans döneminden itibaren, Fütûhât-ı Mekkiyye’yi parça parça yağmalayıp, felsefe ve sanat ekolleri, buluşları, icatları, büyük çoğunlukla bu eserden istifade yolludur. Bu, benim değil Salih Mirzabeyoğlu’nun tesbitidir. Ben bunu, Fütûhât tercüme edildikten sonra, okurken gördüm. Tarihî materyalizm denilen felsefenin dahi, Fütûhât-ı Mekkiyye’deki bazı fasıllarda geçen mevzuların bire bir şablon hâlinde alınıp, kelimelerin tadil edilerek materyalist bir yoruma tâbi tutulmasıyla ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Tabiî, evvelinde Hegel var. Halbuki İslâmî zaman tefekküründeki “topyekûn zaman ve mekân, Hakikat-i Muhammediyye’nin taayyününden ibarettir” hikmetinin seküler bir yorumudur materyalist tarih felsefesi. Hem Marx-Lenin kütüphanesinden okurken hem de Fütûhât-ı Mekkiyye’nin ilgili bahislerine göz gezdirirken görmüşümdür bunu.

“Bir ve Bin”… Plotinos felsefesinde de vardır bu. Aslı tasavvuftadır bu mevzuun. Halk âlemi, topyekûn varlık, aslında ulvî âlemdeki Küllî Ruh’un kendini açmasıyla, kendini gerçekleştirmesiyle, alçaltmasıyla, taayyünü ve tebeyyünüyle oluşmuştur. Bu mevzuun aslı İslâm tasavvufunda, özellikle de Muhyiddîn-i Arabî Hazretlerindedir. Batı’da da, Eski Yunan’da, Neo-Platoncu, yani Yeni Eflatuncu felsefededir. “Bir ve Bin” tablosunu iyi anlayabilmeniz için karşılaştırmalı olarak okumanızı tavsiye ederim. Batı’daki bu çizginin zamanımıza en yakın ve kapsamlı temsilcisi Hegel’dir. Hegel hakkında Üstad Necip Fazıl “muhteşem bir kafa” diye bahseder; neredeyse bütün bir hayatı açıklamaya dair bir külliyat ortaya koyma çabasına girişmiştir. Marksizm de zaten, onun daha kaba ve ekonomik indirgemeci yorumudur.

Hegel’in felsefesi, dediğim gibi, Vahdet-i Vücud’a dayanır. Bütün varlık ve zaman, Hakikat-i Muhammediyye’nin taayyünüdür. Sivri ucu yukarıda olan bir üçgen tasavvur edin. Üçgenin tepesinde Muhammedî Hakikat var. Buna Küllî Ruh, yahut Akl-ı Küll de diyebiliriz. Hegel ise Geist demiş. Hani Kusto-Kust diyoruz ya, bakın; “ortak sembol”… Yani Alman idealist felsefesine, Hegel’e yahut Marksizm’e aşina olan insanlar da İBDA dilini anlayabilsinler diye Salih Mirzabeyoğlu, Kaptan Kusto üzerinden kendi kimliğini ve fikir sistemini vasıflandırıyor. Bütün bir kâinatın idaresi, İnsan-ı Kâmil üzerindendir. Allah, Âlemi, İnsan-ı Kâmil vasıtasıyla yönetir. Kâinatın o dönemindeki müceddid-kutup kim ise, o dönemdeki siyasî, sosyal ve hattâ ekolojik hadiseler dahi aslında onun ruhaniyetinin yansımalarıdır. Onun tasarrufu altındadır. Buna Hegel, “zamanın geisti” diyor; zamanın geistinin temsilcisi… Kendisi Napolyon döneminde yaşıyor. Napolyon’un fatih bir aksiyon ve devlet adamı olduğunu biliyorsunuz. Napolyon’un bir geçit törenini seyrettikten sonra evine giden Hegel, “bugün dünya geistini Jena sokaklarında, atın üstünde gördüm” diyor. Bu, İslâm tasavvufunda Mehdî Muhammed’e, zamanın kutbuna, Küllî Ruh’un yani Geist’in temsilcisine çıkar. Hegel bunu neredeyse bire bir almış, kendi sistemine aplike etmiştir.

Plotinos’a göre topyekûn varlık, Bir’in südûrudur. Evvelâ “nous” südur etmiştir Bir’den. “Bir ve Bin” başlıklı bölümden:

“İster tümdengelim, isterse tümevarım şeklinde olsun; teoriden pratiğe veya pratikten teoriye doğru, düşünüş ve varlık birbirinin aynı mıdır, değil midir? Bu teorik veya pratik felsefe için, yâni bunların bütün nitelenişleri için en temel bir problemdir.”

Bu bölüm, Marksist birikime de hitap eden bir şekilde yazılmıştır. Hegel’in en temel eseri, şaheseri “Tinin Görüngübilimi” ismiyle tercüme edilen “Ruhun Fenomenolojisi-Hadiseleşmesi”dir. Tohum ve ağaç diyalektiğine atıfta bulunarak anlatırsam, Küllî Ruh veya Hakikat-i Muhammediyye, ulvî âlemde, topyekûn varlığı, hem düşünüş-teori bakımından hem de pratik bakımdan kendisinde ihtiva eden bir tomurcuksa, bütün bir Âlem, o tomurcuğun açılımıdır. Ters ağaç gibi düşünün. Gerek şeyler, gerekse hadiseler olarak, varlığı kendisinde icmâlen barındıran bir tomurcuktur Bir, yani Küllî Ruh mertebesi; yahut Hegel’in ifadesiyle, Geist mertebesi. Veya yine Hegel’in ifadesiyle, “Mutlak Fikir” mertebesi. Bir olan Ruh-Geist, ulvî âlemden basamak basamak taayyün ve tebeyyün ediyor, alçalıyor ve açılımlanmaya başlıyor. Buradan, varlık tabakaları; madde, bitki, hayvan, insan ve hadiseler… Bu şekilde bir kâinat modeli… Etimolojisine kadar gireceğim için üzerinde bu kadar duruyorum mevzuun. “Ruhun Hadiseleşmesi” adlı eser çok önemlidir bu bakımdan. Salih Mirzabeyoğlu’nun bütün eserlerini anlayabilmeniz için Hegel’i, Hegelci filozofları ve onlar hakkında yazılmış kitapları, tasavvuf kaynaklarıyla beraber mutlaka okumanız gerekir.

(Enes Duymaz-Tez, antitez, sentez diyalektiği, Hegel’e ait herhâlde…)

Hak ve bâtıl meselesi… Ruhun hadiseleşmesi, aynı zamanda tez’in antitezleşmesidir. Ruh, hadiseleşirken veya maddeleşirken, kendi zıttına dönüşüyor. Buna, öteki-varlık’ı der Hegel. Madde, ruh’un öteki-varlık’ıdır. Ulvîlikten süflîliğe inerken, aynı zamanda da kendi zıttına dönüşüyor; tez, antitezleşiyor. “Bir ve Bin” başlıklı bölümden devam:

“Malûm; pratik, ruhîlik nitelemesi içindeki düşünceleri de kapsar. Zaten insanın düşünme faaliyeti ve neticesi de odur. Teori ve pratik nitelemesinin, kullanıldığı yere ve maksada nisbetle anlaşılması gerektiğini hatırlatalım.

“Aynı” nitelemesi üzerinde durmak üzere bildirelim ki, hakikat ve gerçek ilgisi içinde, varlık ve düşünce birbirinin aynıdır… Düşünüş ve varlık birbirinin aynı olarak ele alınmadıkları takdirde de şüphesiz, pratik birçok hâllerde bir teorinin doğruluğunu -pratikle kurulan teorinin doğruluğunu- teyid edecek bir vasıta olacaktır; fakat bu da ancak ONUN DIŞINDA BAŞKA BİR HAKİKAT KISTASININ BULUNMASIYLA mümkün olur; yoksa o hakikatin kıstası olamaz.”

Şimdi bu okuduğum, ağır bir metin. Felsefeye, bilhassa Hegel’e ve Marksizm’e çok derin girmeniz gerekiyor. Bir de; işte burada teori diyor meselâ. Epistemoloji mevzuundan pay almanız gerekiyor. Pratik diyor. Ontolojiden de pay alınmalı. Bu mevzulara karşılaştırmalı olarak girmeniz gerekiyor. O yüzden çok fazla izahına giremeyeceğim. Ama şunu söyleyeyim; ruhun hadiseleşmesi, Bir’in Bin’leşmesi, fikrin-ideanın hadiseleşmesi, teorinin pratikleşmesi, eril unsurun dişileşmesi, ruhun nefsleşmesi, ruhun-nefsin kabuk tutarak bedenleşmesi anlamlarına da geliyor. Tasavvuf bahislerinde vardır bu; okuyacağız birazdan. Divan edebiyatında ve Eflatun felsefesinde de vardır. Ruh’un aslî vatanı, ulvî âlemde Küllî Ruh mertebesiyken, ait olmadığı bir dünyaya sürülüyor. Sürüldüğü dünyadaki sürgün mekânı da, zindanı da beden. Bedene iliştiği ândan itibaren de, aslında ruh idealar âlemine âşıkken, aşağı âlemi istemiyorken, bedene zorla iliştirilmesinden dolayı, beden üzerinden süflî âleme temayül göstermeye, süflî isteklere sahip olmaya başlıyor ve kirleniyor. “Ruhun hadiseleşmesi”ndeki “hadiseleşme”ye, etimolojik bir kaydırma yaptığımızda, “hadesleşme” mânâsı çıkar; kirlenme, pislenme yani… Ruh, alçaldıkça bir katman kabuk tutuyor. Buna nefs diyoruz. Nefs de alçaldıkça, bir katman daha kabuk tutuyor; beden diyoruz. Ruhun nefsleşmesi ve maddeleşmesi-bedenleşmesi… Zaten bedenimiz, süflî âlemin unsurlarından yaratılmıştır. Bunun hikmetleri var tabiî, bu da ayrı dava. Devam:

“En kestirme ifâdeyle, eşya ve hâdiseyi ruhun -mutlak fikrin- gerçekleşmesi olarak gören ve nihayet insan şuurunda tekrar onun ide hâline dönüşünü tasvir eden Hegel, netice olarak bunun, varlık ve oluş tarihi içinde bulunan bir tarih felsefesi olduğunu söyler; diyalektiğinin ilkelerinin bundan çıktığını ve buna nisbetle düşünülmesi gerektiğini. Marks ve Engels de, onun diyalektiğini, düşünceden eşya ve hâdiseye sarkma yerine, tabiatın diyalektiğinden başlayarak toplumu yöneten ilkelere kadar, maddeden düşünceye ve tekrar maddeye doğru… Şöyle veya böyle, iş, düşünce ve varlık birbirinin aynıdır veya varlık ve düşünce birbirinin aynıdır meselesine çıkar. Yukarıda altını çizdiğimiz temel problem, meselenin insan düşüncesi içinde ele alındığı ve varlık’ın da bu çerçevede değerlendirildiği şart için geçerlidir; her iki felsefeyi de aynı çıkmazda yakalar. Hegel’in diyalektiğinde “mutlak düşünce-ruh”, bir bedahet olarak kabulle bizim aynen kullanacağımız bir “ifâde” olsa da, kendi başına kaldığı zaman “mücerret-havada” ve ucu açık bir mahiyet arzeder.”

Yani Hegel, “mutlak fikir” diyor, “mutlak ruh” diyor. Salih Mirzabeyoğlu bu kavramları alıp kullanıyor. Demiştim ya, âşinâ olunan kalıplar üzerinden âşinâ olunmayan mânâları verir Salih Mirzabeyoğlu. Ama boş form olarak alır o kalıpları; muhtevasıyla beraber taşımaz buraya. O formların içini, kendisi İslâmî muhtevayla doldurur. Pekiyi, Salih Mirzabeyoğlu, Hegel’in icadı olan “mutlak fikir” kavramına hangi mânâyı yüklüyor?

(Enes Duymaz-İslâm.)

İslâm. Çünkü iyi, doğru ve güzel diye geçiyor ya İBDA Külliyatında. Bu kavramların hepsi, düşünce tarihinde tartışma mevzuu olmuştur. İyi, Eski Yunan’dan bugüne, çeşitli felsefî ekollerce muazzam çaplarda ele alınmış bir ide’dir. Doğru da öyle; ilmî doğruluk vardır, ahlâkî doğruluk vardır, bunun hukuktaki karşılığı vardır, hakikat ile örtüştüğü yerler vardır. Aynı şekilde güzel idesi de, estetik ile alâkalıdır. Güzel’in, doğru ve iyi ile akrabalığı da bulunmaktadır. Buradan, ciltler dolusu, binlerce senelik bir birikim ortaya çıkmıştır Batı’da. Salih Mirzabeyoğlu, “Doğruyu mu istiyorsun? Allah ile Resûlünün bildirdiği… Güzeli mi istiyorsun? Allah ile Resûlünün gösterdiği… İyiyi mi istiyorsun? Allah ile Resûlünün öğrettiği…” diye sathî bir bakışla tekerleme gibi gelen bu sözlerinde, aslında tekerleme söylemiyor. Doğru, güzel ve iyi, Batı felsefe tarihinde muazzam tartışma, niteleme ve fikrî ekol açılımlarına mevzu olmuş idelerdir. Temel idelerdir. Bu temel idelerin mutlak normları İslâm’da mevcuttur. Yani Kur’ân ve Sünnet’te vardır diyor Mirzabeyoğlu. Bu anlamda “mutlak fikir” İslâmdır, diyor. Mutlak fikrin gerçekleşmesi de, İslâm’ın gerçekleşmesidir. İster buna, Kur’ân’ın hâdiseleşmesi deyin, ki Hadis’tir. Kur’ân’ın hâdiseleşmesi; Kur’ân’ın Hadis’leşmesi… Kur’ân’ı teori olarak alırsak, Allah Resûlü’nün Hadis ve Sünnet’i, onun pratiğidir; pratiğin teorisidir. Teorinin pratikleşmesi dedik az önce. Aynı şablon oraya da uyarlanabiliyor işte. Aynı zamanda “Mutlak Fikir”e, Hakikat-i Muhammediyye yahut Hakikat-i Ferdiyye de diyebiliriz. Salih Mirzabeyoğlu, “Bütün Fikrin Gerekliliği”, “İbda Diyalektiği” ve tek ciltlik “İnsan” gibi birçok eserinde, Küllî Ruh’un farklı isimlerinin tablosunu verir. Bunlar çok merkezî mevzulardır. Mutlak Fikir ile, Hakikat-i Muhammediyye ile, Hakikat-i Ferdiyye ile alâkası bulunmaktadır Küllî Ruh’un isim tablosunun. Ezberciliğe karşıyımdır ama bu istisna; bu tabloyu duvarınıza yazıp ezberlemenizi tavsiye ediyorum. Çünkü temeldir İBDA Fikriyatında. Küllî Ruh’un, Akl-ı Küll, Akl-ı Evvel, Şems-i Bâtın-Bâtın Güneşi -Güneş metaforunu hatırlayın!-, Âdem-i Mânâ, Menşe-i Ervâh gibi isimleri bulunmaktadır. Niye farklı farklı isimleri var? Çünkü Hegel’de “geist” veya “mutlak fikir” diye nitelenmiş varlık katmanının, meselâ Jung psikolojisindeki karşılığı, üç aşağı beş yukarı, “müşterek şuuraltı”dır. Hegel bunu “mutlak ruh” diye de isimlendirmiş. Jung da, bütün insanlık tarihinin hatıralarının insanın özünde, fıtratında toplu olduğu, şuurun en dip katmanıdır demiş “müşterek şuuraltı”na. Meselâ Hegel felsefesindeki “mutlak ruh” ile irtibat kurabiliyoruz ama “müşterek şuuraltı” bahsine uyarladığımız zaman, nasıl bir etimolojik zenginlik üzerinden geçiş sağlamamız gerekiyor? Kendi tesbitim olarak söyleyeyim; orada, Küllî Ruh’un isimlerinden “Menşe-i Ervâh” ismini uygun gördüm ben. Yani Jung’un tarif etmiş olduğu, her insanın ruhunun derinliklerinde bulunan “kollektif şuuraltı” dediği, bütün insanların hatıralarının toplu olduğu ortak havuz mahiyetindeki kişilik katmanının, Küllî Ruh’un isimlerinden “Menşe-i Ervâh”, Ruhların Menşei, Ruhların Kökü’ne karşılık geldiğini düşünüyorum. Bunlar çok temel kavramlar. Mirzabeyoğlu’nun tablo olarak vermesi, rastgele değil. Öğrenilmesi gerekiyor. Hegel, idealistleri de, materyalistleri de, psikologları da, harp felsefecilerini de ve siyaset felsefecilerini de etkilemiştir. Parapsikolojiyi bile etkilemiştir; “poltergeist vakası” derler. Almanca, “vurucu ruh” anlamına gelir. Bir mekânda, duygu yoğunluğunun çok yüksek seviyede yaşandığı bir hadise cereyan etmiş meselâ. Cinayet gibi… Bazı korku filmlerinde vardır; orada birikmiş çok yoğun ve negatif enerjiden dolayı, oraya gelen insanlar, hâlâ bir takım sesler duyarlar, halüsinasyonlar filan görürler. O hadiseyi yansıtan bir takım imajlar, vizyonlar… Poltergeist… Kelimedeki “geist”a dikkat!.. Bu mevzuun İslâm’daki karşılığı, Mirzabeyoğlu’nun “Yağmurcu” adlı eserinde, “Bedir’de Davul Sesleri” başlıklı bölümdedir. Bedr havzasından geçerken, hâlâ derinlerden savaş davullarının seslerinin geldiğini işitenler oluyormuş. Başka bir menkıbede de Sahabîlerden, Abdullah bin Ömer, bir gün oradan geçerken, kara suratlı bir adamın birine azap ettiğini görüyor. Azap edilen adam, Abdullah bin Ömer’den su istiyor. Tam suyu vermek üzereyken, kara suratlı adam, “dur ey Abdullah, suyu verme! Bu adam Allah Resûlü’nün Bedr’de kırdıklarından” diyerek ikaz ediyor. “Geist” kavramı ve Hegel diyalektiği çok önemli. Ve bunun tasavvuftaki karşılıkları… Tekrar vurgulamış olayım. Bu irtibatları da ancak İBDA Külliyatı üzerinden sağlıklı bir şekilde kurabilirsiniz. Çünkü tasavvuf alanı ile Batı tefekkürü alanı, asla uyuşamayan düşman ekollerdir. Tarihî olarak, coğrafî olarak, terminoloji bakımından yani her bakımdan birbirine zıt iki alan. Hak ve bâtıl ayrımı zaten bâkî, malûm. Fakat Salih Mirzabeyoğlu, ortak semboller üzerinden öyle bir ortak dil inşa ediyor ki; buradan oraya, oradan buraya rahatlıkla geçilebiliyor. İslâm’dan hareketle Batı tefekkürü kolayca eleştirilebiliyor. Eleştirilirken, Batı’da yanlışa bulanmış hakikatlerin doğrusunun bu tarafta olduğu ispatlanabiliyor. Büyük Doğu-İBDA dili bu anlamda çok muazzam bir imkân veriyor bizlere. “Bir ve Bin”den devam edelim:

“Belirttiğimiz gibi, onun dışında başka bir hakikat kıstasının bulunmasını şart koşan; bizim “Mutlak Fikrin Gerekliliği” diye, Allah ve Resûlü’ne imân ve bağlılık ve tabiî ki kitabına olan şartı belirten durum…”

Az önce bahsettik; Geist’in hadiseleşmesi, Kur’ân’ın hadiseleşmesi mânâsına da geliyor. “Mutlak Fikir”in bizce nitelenişi. Evet:

“Bu, niteliği belli bir mutlak fikirle, insan düşüncesinin örtüşmesinin mutlak hâlidir: Mutlak Varlık ve düşünce ile, eşya ve hâdiseyi niteleyerek pratik ifâde eden insan düşüncesinin, mutlakla -pay ve hisse olarak!- örtüşmesi.”

İBDA fikir mimarisindeki “ilim varlığın aynıdır” hikmetine zımnî bir gönderme var burada. Çok kapsamlı olduğu için açamıyorum maalesef.

“İşte burada, varlık ve düşünce, birbirinin aynıdır, birbirinin gayrıdır: Bu, en başta varlık’ın nitelenmesi ve düşüncenin nitelenmesi bakımından.”

Materyalistler şunu savunur. Kestirmeden söyleyeyim; düşünce, maddenin başkalaşmasıdır materyalistlere göre. Mirzabeyoğlu, “varlık ve düşüncenin ayniyyeti bahsi açısından, bu doğrudur” der. Ve ekler; “bu hiç de, madde düşüncenin başkalaşmasıdır, hakikatini çelmez”. Bakın, maddeyle ruh arasında bir ayniyyet var. Ama bir gayriyyet de var. Aynıdır demenin bir hakikati var ama gayrılık tarafını ihmal edersek, panteizme veya materyalizme düşeriz. Veya işin aslının ideler âlemi, ruhanî âlem, Hakikat-i Muhammediyye olduğu hakikati de örtülür. O yüzden bu ayniyyet ve gayriyyet mevzuu, çok nazik bir mevzu.

“İnsan için iş, eserde veya müessirde derinleşme işi olarak değişir: Vahdet-i Vücud ve Vahdet-i Şuhud meselesi.”

Eserde ve müessirde derinleşme işi; Hakk’ta ve onun yarattığı yahut südurcu ifadeyle söylersek, onun taayyünü olan halk âleminde derinleşme işi.

“Bir ve Bin”… Bu başlık altında verdiklerimiz, 2. Levha’da geçen “Madde-Nefs-Akıl-Ruh” başlığı altında verdiklerimizle birlikte, bilhassa hatırlanmalı”.

Ruh, bir kabuk tutma mertebesinde akıl oluyor. Akıl, bir kabuk tutma mertebesinde nefs oluyor. Bunları, aynı zamanda yukarıdan aşağı iniş gibi düşünün. Yine nefs de, bir kabuk tutma mertebesinde madde, yani beden oluyor. Bunu ontolojik bir hiyerarşi olarak da alabiliriz.

“Aynı şekilde, başlığımız, İslâm büyüklerinin kâinata “Kâmil İnsan” demeleri veçhile, “Kâmil İnsan” da olabilirdi…”

Yani bu başlığı “bir ve bin” yerine, “Kâmil İnsan” olarak da koyabilirdim demesi, ikisinin de aynı anlama geldiğini gösterir. Az önceki resmi (Resim-1) hatırladık, değil mi? İnsan-ı Kâmil ile kâinat arasındaki iç içelik ve illiyet bağını… “İnsan-ı Kâmil âlemin nüshasıdır” hikmeti. Tedbirât-ı İlahiyye’deki tablolaştırma. Ruhun hadiseleşmesi, Bir’in Bin’leşmesi; İnsan-ı Kâmil’in kâinatlaşması. Yahut kâinatın, mufassal hâle gelmiş İnsan-ı Kâmil olması hakikati. İslâm büyükleri, kâinata da Kâmil İnsan diyorlar çünkü. Bütün bir kâinatı dev insan, iri cüsseli insan olarak tasavvur edebildiğimiz gibi, İnsan-ı Kâmil’i, küçük bir kâinat olarak da tasavvur edebiliriz. Böyle bir illiyet, böyle bir korelasyon var.

“Kâmil İnsan, “Hakikat-i Ferdiyye”; ve sonra bu mânâda fâni olanlar.”

Hakikat-i Ferdiyye denilince, “Hakikat-i Muhammediyye” de aklımıza gelsin; Kâmil İnsan mânâsının zirvesini Allah Resûlü temsil eder. O’nun nuruna tevarüs eden veliler de kâmil insan hükmündedir. Tabiî her birinin vasfı ayrıdır. “Mehdî Muhammed”in kâmil insan olma vasfıyla, başka bir velinin kâmil insan vasfı farklıdır. Her birinin istidadı ve meşrebi, ayrı ayrıdır.

“Bu mânâ, zamanın sahibi olmak bakımından, insanî hakikati yerine koymak bakımından, en geniş anlamda varoluşan tarzda bilmeye, felsefe ve hikemiyata, bütün sosyal-siyasî-tabiî ve fizikî ilimlere kadar herşeyi, doğrularıyla ondan ve yanlışlarıyla ona nisbetle diye kendinde toplar”.

İnsanın hakikati, insanın özü meselesi… Batı’da bu mesele, bu klişe üzerinden tartışılmıştır. Marksizm’de de vardır. Marks’ı eleştiren aydınlar, Marks bir insan ve toplum modeli, yönetim modeli, ideoloji ortaya koyarken, insanın özünü, insanın hakikatini doğru tarif edemedi diyorlar. İnsanın ekonomik faaliyetini analiz ederken onun, aç gözlü, rekabetçi, hırslı tabiatını tanıyamadı derler. İnsanın bu yönünü, politik ekonominin İslâmcasını derinliğine ortaya koyduğu “Parakutâ’” adlı eseriyle, Salih Mirzabeyoğlu tahlil eder. İnsanın özü meselesi, Batı’da hep meçhul kalmıştır. Hattâ, insanın bir özü var mıdır yok mudur diye de tartışılmıştır. Salih Mirzabeyoğlu bu “insanî hakikat-insanî öz” mevzuunu “Berzah” adlı eserinde “İnsanî Hakikatin Perdeleri” başlığı altında tablolaştırdı; Şeytan gaybından başlayıp Allah Resûlü’nün temsil ettiği Hakk gaybına kadar 7 mertebe. Şu kadarını söyleyeyim size; Hazret-i İsa’nın nüzul edip tümüyle hakim olduğu dönemde pratiğine girilecek daha tesirli bir seyr-i sülûk metodunun temelidir bu mevzu. Bu benim kendi kanaatim. Eserde böyle geçmiyor. İnsanın hakikati mevzuunu ilk, “Berzah” adlı eserde tablolaştırdı dediğim gibi. Çünkü bizler, “adem insan-hayvan insan” tarifine giriyoruz. Ve, “velilik mecburiyettir” hikmeti, insanî hakikati yerine koymakla, özümüzü gerçekleştirmekle mükellefiz. Bunun için nefs tezkiyesi ve kalp tasfiyesi gerekiyor. İnsanî hakikati yerine koymuş fertlerin oluşturduğu toplum ve o toplumun kurumlaşmasının nihaî safhası olan devlet, ideal bir devlet olabilir ancak… Ayrıca bu okuduğumuz kısımda, “zamanın sahibi” derken, kendi şahsından doğrudan bahsetmiyor. Hicâbından dolayı, kimliği hep fikrinde gözükür Mirzabeyoğlu’nun.

“Bu toplu hüküm, Goethe’nin dediği gibi, “yayın ok’a yakın olduğu kadar yakın olarak”, iki sebepten bir netice hesabı kestirme yoldan ele alınmamalı; hakkı verilmiş bir tecrid ve ircâ işidir.”

Meselâ Plotinos’un “Bir’in Bin’leşmesi” felsefesi, çok kaba, kapalı ve şematiktir. Başka mevzulara şümullendirilecek, tatbikata dönük bir model değildir yani. Salih Mirzabeyoğlu’nun yapmış olduğu “Bir ve Bin” nitelemesinin, çok kapsayıcı, hattâ bütün bir İbda külliyatını şâmil bir tarafı mevcuttur. O yüzden konferansımda bu metnin üzerinde bu kadar çok duruyorum.

“Allah’ın “Kün-Ol” emri ile meydana gelen “Emr âlemi”ne ait işler ve “Kün-Ol” emri ile değil, “Emr âlemi”ne nisbetle meydana gelen “Halk âlemi”ne âit işler”.

Varlığı üç mertebede ele alıyor Salih Mirzabeyoğlu. Birincisi; Zat âlemi. Onun altında, Emr âlemi; yani Küllî Ruh âlemi. Onun da altında, Halk âlemi. Okuduğumuz bu cümlede buna gönderme var. Emr âlemi, Allah’ın “Kün-Ol” emriyle gerçekleşen işlerin varlık alanı. “Ölüm Odası” ve diğer bazı eserlerinde geçen “Abdülhakîm Koltuğu” motifi gelsin aklınıza. “Abdülhakîm Koltuğu”, Allah’ın “Kün-Ol” emriyle gerçekleşen işlerin varlık alanını temsilen, Salih Mirzabeyoğlu’nun kullandığı bir semboldür.

““Herşey O’dur” ve “Herşey O’ndandır” sırrı, kul plânında Allah Resûlü’nde ve gerisi buna nisbetle kıyas mevzuu… Herşey O değil O’ndandır; bu yüzdendir ki O. Mahiyeti, ister şu veya bu şekilde nitelenen varlık, isterse şu veya bu şekilde nitelenen yokluk mevzuu olsun. Kâinat, kâmil insan, yahut Kâmil İnsan’dan. O, Allah’ın kendi nurundan yarattığı; neticede Allah’tan.

İşin hem hakikati, hem de sindirme benimsetme usûlü bir arada, sözkonusu vahidin açılımı ve toplamı hâlinde, başlığımızı ebced tevafukları içinde gösterelim:

Elif: Bu harf, bütün harflerle ülfet edebildiği için böyle isimlendirilmiştir. Ebced değeri de 1’dir.

Elf: 1000. Bin sayısının ismi. Bin adet şey vermek ve ünsiyet eylemek (mânâlarına gelir)”.

Bir ve bin dedik ya; ister Elif’teki Elf deyin. İster Elf’teki Elif… Telaffuz benzerliğinden dolayı Mirzabeyoğlu’nun kurduğu iştikak alâkasını da görüyoruz burada. Yahut diğer bir deyişle, ister Bir’likteki çokluk deyin, isterse çokluktaki Bir’lik… Zaten Bir, sayı değildir. Sayıların “arke”sidir. Yani 1000 sayısı, bin tane bir’in yan yana gelmesiyle meydana gelmiştir; 1000’in içinde, bin tane Bir mündemiçtir. Kesrette vahdetin, vahdetteyse kesretin mündemiç-içkin olması…

“Sayısız çokluğu anlatmak için, “Bin çeşit şey” deriz ya; neticede, vahid ve herşey.”

Sayısız çokluğu anlatmak için kullanılan bu tür ifadelere İslâmî ilimlerde “kesretten kinaye” adı verilir. Meselâ, daha yüz sene bu adamla konuşmam diyorsunuz. Yüz sene ifadesi orada çokluk belirtmek içindir. Amelî tasavvufta da, seyr-i sülûk bahislerinde meselâ, “bu makamda 10.000 perdenin açılması gerekir” gibi ifadelerde görürüz kesretten kinayeyi. Buradaki Elf de, yine kesretten kinayedir; çokluğun ifadesidir.

“Şahîs: Büyük cüsseli ve iri yapılı kimse: 1000= 1.”

Şahîs kelimesinin ebcedi 1000 gördüğünüz gibi. Ebced ilminde 1000, Bir’e kalb olunur bazen. Burada da öyle yapılmış. Yine bakın, kesret vahdete-vahid’e dönüşüyor. “Büyük cüsseli ve iri yapılı kimse”yi, ister İslâm büyüklerinin kâinata Kâmil İnsan demeleri, yani kâinatı büyük cüsseli, dev bir insana benzetmeleri olarak yorumlayın, isterseniz de Kâmil İnsan’ın bütün bir kâinatı kendisinde toplaması olarak yorumlayın.

“Arz: (Erz). Yeryüzü, toprak, zemin, dünya. Aşağı ve alçak. Memleket. Küre. İklim. Davarın ayağının altı: 1001.”

Bu, Bir’in Bin’leşmesi; Vâhid’in kesretleşmesi; Ruh’un hadiseleşmesi; Ruh’un hades’leşmesi-kirlenmesi, pisleşmesi…“Mutlak Ruh”un alçalması der buna Hegel. Tabiat, “Mutlak Ruh”un alçalması, taayyünü-determinasyonudur. Daha önce de bahsettiğim gibi, eril olan ruhun dişileşmesi olarak düşünün. Tabiata, “tabiat ana” tabiri yakıştırılmıştır. İslâm tasavvufunda da, Batı’da da tabiat yahut Dünya, hep dişi olarak vasıflandırılmıştır. Meselâ Hazret-i Ali’ye, Dünya’nın güzel bir kadın suretinde gözükmesi ve onun bunu reddetmesi… Buradan sanki kadını küçümseme gibi bir anlam da çıkıyor. Nitekim Batı’daki nitelenişi itibariyle küçümseme vardır. Feminizm teorilerinin Hristiyanlık eleştirisi, Kitab-ı Mukaddes’te Hazret-i Havva’nın Hazret-i Âdem’den sonra yaratılması üzerinden de yapılır; hani şu, “kadının ikinci plânda olması” teranesi! Bu mevzu, kaynağında doğrudur ama Batı’da nitelenişi yanlış olmuştur hep. Şöyle bir hikmet tarafı var kadının “sonra”lığının; eril olan ruh’un dişileşmesi, toplu-mücmel olan varlığın mufassallaşması, kendini açması, ifadesi mânâsına geliyor. Bu minvalde Salih Mirzabeyoğlu, Üstad Necip Fazıl’ın “çocuklara annelerde gör merhameti” mısraını referans verir. Merhamet ve rahmet aynı kökten. Rahmet kelimesinin kökü “ravh”; rahatlık demek. Kadın ile rahmet arasında böyle bir alâka. Rahatlık; genişleme… Eril olan, toplu olan ve zuhur sıkıntısı yaşayan ruh, aşağı inerken, alçalırken, süflîleşirken, dişileşirken, aynı zamanda da kendini açıyor, yani genişliyor. Kendini gerçekleştiriyor. Kendini ifade ediyor. Meselâ, “Allah’ın celâli erkekte, cemâli de kadında tecelli etmiştir” diye geçer İBDA külliyatında. Cemâl, güzellik demektir. Estetik teorilerinde, bilhassa Yeni Hegelci Benedetto Croce’ta vardır; Mirzabeyoğlu, “Şiir ve Sanat Hikemiyatı” adlı eserinde söz eder ondan. Biz, tam ifadeye, tam tezahüre güzel deriz diyor Croce. Çünkü, Zat âlemi, Emr âlemi ve Halk âlemi tarzında varlık hiyerarşisi, yahut südur hiyerarşisi sözkonusu. Netameli mevzulara girmeyelim; biz, Allah’ın zatı her türlü keyfiyetten münezzehtir diyoruz. Ama Allah’ın “Kün-Ol” emriyle tecellisinden bahsedebiliriz. Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri, “yoksa Hakk, bir alt mertebede “Kün” suretine mi indi?” der. Bir alt mertebe, Emr âlemi yani Küllî Ruh mertebesidir, Geist mertebesidir. Ve ilk eril unsur mertebesidir. Kenz-i Mahfî-Gizli Hazine hikmeti; “Ben gizli bir hazineydim. Bilinmeyi istedim”. Allah, kendinin kendine zuhuruyla yetinmeyip, bir ayna yaratmak suretiyle, aynadan da zuhur istedi. Hegel felsefesinin Kenz-i Mahfî hikmetiyle çok yakınlığı vardır. Kabaca söylemek gerekirse; bir varlığın kendini bilebilmesi için ikileşmesi gerekiyor. Süje ve obje, bilen ve bilinen ayrımı oluşması gerekiyor. Mevzu netameli. O yüzden yanlış bir ifade tarzından çekiniyorum; Varlık, kendini ikileştirdi, diyelim. Kendine benzer bir ayna yarattı. O aynada kendini seyrediyor. Ancak, burada kaba bir ikilik doğmasın diye Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri bir takım inceliklere temas eder. Allah ve âlem diye kaba bir ayrım yoktur aslında diyor. Hakk’ın bir nevi taayyünüdür, südurudur gibi… Ama dediğim gibi, bunlar nazik mevzular. Panteizme düşme tehlikesi var. O yüzden biraz çekiniyorum anlatırken. Bu kategoriler üzerinden gidelim: Hakk, bir aşağı mertebeye, Emr âlemi-Küllî Ruh mertebesine tecelli ediyor. Fakat bu mertebede zuhur sıkıntısı hâlâ devam ediyor. Yani bir eril mertebe oluşuyor Emr âlemi itibariyle. Ama henüz tam açmamış kendisini. Emr âleminin de alçalmış ve tamamen açılmış, tam ifade olmuş, zuhur etmiş hâli, Halk âlemi mertebesidir ve dişi âlemdir. İmâm-ı Gazalî Hazretleri’nin, “Bu âlemden daha güzeli yok” demesinin sırrı da burada. Batı’da bu şekilde bakılmaz. Batı’nın bakış açısı tamamen kötümserdir. Feminist düşünceye bir ölçüde hak vermek lâzım; dişi unsura karşı Batı’da kadim kötümser bakışa bir reaksiyondur çünkü bu düşünce. Erillik ve dişilik mevzuları sadece cinsiyet bahsinde değil, bütün kâinata şâmil bir düalizmdir gördüğünüz gibi.

(Bahattin Yeşiloğlu: O zaman Emr Âlemi berzah mı oluyor?)

Berzah oluyor, evet.

“Terakruk: Parlama. Işıklı olma: 1000= 1.

Muzallel: Gölgeli, gölgelenmiş: 1000= 1.”

İdeler âlemi ve ideler âleminin taayyünü, gölge âlem!

“Nazim: Kızgın kimsenin yürümesi: 1000= 1.”

Zuhur sıkıntısı kasdedilmiş olabilir bununla.

“Kazer: Kirlenme, pislenme. (Hades-sonradan olma): 1000= 1.”

Ruhun hadiseleşmesi. Ruhun hadesleşmesi. “Hades”leşmenin kirlenme, pislenme mânâsı yanında, sonradan olma mânâsı da var. Halk âleminin, Emr âleminden sonra ve ondan oluşması… Hem ontolojik yani değer hiyerarşisi olarak, hem de zamansal sonradanlık… Bunu, Hazret-i Havva’nın, Hazret-i Âdem’in kaburga kemiğinden yaratılması kıssasına da uyarlayabiliriz. Allah Resûlü, “sizin dünyanızdan bana üç şey sevdirildi” Hadisinde, kadından “nisa” diye bahsediyor. Çünkü Arap dilinde “nüs’et” masdarı “tehir-geciktirme” mânâsınadır, der Muhyiddîn-i Arabî Hazretleri. “Nesa” kelimesi, tehir etmek, sonraya bırakmak demek. Bu mevzular, “Hakikat-i Ferdiyye”den başlayıp, açıla açıla gider Salih Mirzabeyoğlu’nun peşi sıra yazdığı eserlerinde. Çok yere uyarlanabilir temel bir şablon veriyorum. Gerisi size kalmış.

“Takaşşur: Kabuk bağlama, kabuklanma. (Bir nevi, ruhun kabuk bağlaması, yahut kabuğu): 1000= 1.”

Bahsettiğim gibi, ruh taayyün ettikçe, nefs olarak kabuk tutuyor; kendi zıttına dönüşmeye başlıyor. Kendi zıttıyla kendini perdeliyor, diyelim. Nefs de taayyün ettikçe, bedenleşerek, yine kendi zıttıyla kendini perdeliyor.

“Kazer ve takaşşur anlamları, “Yükseğe Doğru Tekâmül Meselesi”nde geçecek olan bahislerle birlikte hatırlanmalı… Ve yine, “Hatâ” bahsine ait ebcedlerle ilgili eksiklik ve düşüş anlamı bakımından “kâinat bir hatâdır!” hakikatinin, iştikak ve ebced bir arada, “hat” kelimesinden görünüşü: Çaylak kuşu: 1001.”

Bu hata bahsi, maddenin, ruhun alçalması, düşüşü olması itibariyle, “kâinat bir hatâdır” hikmetine çıkar. Ayrıca İslâm’daki Hazret-i Âdem’in hatası mevzuunda geçtiği ve Hıristiyanlık üzerinden Batı’ya çarpık bir şekilde “aslî günah doktrini” olarak intikal etmesinin yanı sıra, Üstad Necip Fazıl’ın, “Dünya Bir İnkılâp Bekliyor” adlı eserinde, Eski Yunan filozofu Solon’dan aktardığı üzere “insan bir arızadan ibaret” sözü itibariyle “insan bir hatadır” mânâsını da kapsar. Çünkü Allah’ın ayna olarak yarattığı en mütekâmil varlık insandır. Varlık kendini ikileştirdi demiştik; Allah kendini en mütekâmil varlıkta seyrediyor ama -hâşâ- ilah da diyemeyiz insana. Dolayısıyla insan, varlıklar içerisinde bütün ilâhî sıfatların kâmil mânâda alıcısı olsa da, Allah’ın bir nevî hatalı bir kopyası gibidir. Hata, Allah ile kul arasında, ebediyete kadar Allah’ı Allah, kulu da kul bırakıcı tenzih kavramıdır. İnsan, Allah’a nazaran hatalı ve eksik olmasa, onun da ilah olması gerekirdi. O yüzden Allah’a erme gayesi olan tasavvuf yolunda bile bu, “mutlak tevhid mümkün değildir” hikmeti icabı, muhaldir. Hata bahsi, aslında ayrı bir konferans, hattâ konferans serisi mevzuu. Fazla tafsilata giremem şimdi.

“Aynı mânâda “darr”: Zarar, ziyân: 1000= 1.”

Darr’ın dünya ile alâkasını başka bir yerde verir Mirzabeyoğlu. Dünyaya “zarar ve ziyân yeri” olarak bir bakış açısı… Evet, diyor; değerlendirmesini bilmeyen için dünya, zarar ve ziyân yeridir! Çünkü dünyaya, kulluk borcumuzu ödemek için geldik. İnsanî hakikati yerine koymak, insanî özümüzü gerçekleştirmek için geldik. Yoksa dünya zarar ve ziyân yeri yani!

“(……..)

Dünyanın, “sefillerin en sefili” mânâsı… Münkazi: Bitmiş, tükenmiş, sona ermiş, ardı kesilmiş: 1000= 1.”

Ruhun hadiseleşmesi üzerinden, iştikak ve ebcedler üzerinden girdiğim hususlar görünüyor yine burada.

-II-